خاورمیانه

خاورمیانه منطقه‌ای است که سرزمینهای میان دریای مدیترانه و خلیج فارس را شامل می شود. خاورمیانه بخشی از آفریقا - اوراسیا یا به طور خاص آسیا شمرده می شود و در بعضی موارد جزئی از آفریقای شمالی را در برمی‌گیرد. این ناحیه گروه‌ های فرهنگی و نژادی گوناگونی از قبیل فرهنگهای عربی، ترکی، بربرها، ایرانی، کردی، اسرائیلی و آشوری را در خود جای داده ‌است. زبان‌ های اصلی این منطقه عبارت است از عربی، ترکی، کردی، فارسی، عبری و زبان آشوری. در بعضی زمینه‌ ها واژه بسط يافته خاورمیانه به تازگی شامل کشورهای افغانستان، پاکستان، آسیای مرکزی، قفقاز و آفریقای شمالی شده است.

بسیاری از تعریف ‌های « خاورمیانه » - چه در کتابهای مرجع و چه در اصطلاح عامیانه  آن را ناحیه‌ای در جنوب غربی آسیا و دربرگیرندة کشورهای بین ایران و مصر معرفی می‌کنند. با اینکه بخش بیشتر کشور مصر (به جز صحرای سینا) در آفریقای شمالی واقع شده ولی آن را جزو « خاور میانه » می‌دانند. کشورهای شمال آفریقا از قبیل لیبی، تونس و مراکش بر خلاف خاورمیانه، در رسانه ‌های عمومی کشورهای آفریقای شمالی خوانده می‌شوند.

اصطلاح خاورمیانه شناسندة منطقه‌ای فرهنگی است، در نتیجه مرز مشخصی برای آن وجود ندارد. به طور کلی کشورهای این منطقه عبارت‌اند از: ایران، ترکیه، عراق، امارات متحده عربی، قطر، بحرین، کویت، عمان، یمن، عربستان سعودی، سوریه، لبنان، اردن، اسرائیل، فلسطین (که در برگیرندة کرانه های باختری رود اردن و نوار غزه است) و مصر. کشورهای غربی این منطقه (الجزایر، تونس، لیبی و مراکش) به دلیل وابستگی شدید تاریخی و فرهنگی بیشتر بخشی از خاورمیانه شمرده می‌شوند. سودان نیز یکی از این کشورها به شمار می‌آید. کشورهای آفریقایی سومالی و موریتانی نیز پیوندهایی با خاورمیانه دارند. ترکیه و قبرس که از نظر جغرافیایی درون و یا نزدیک این منطقه هستند، خود را بخشی از اروپا می‌دانند. ایران را مرز شرقی خاورمیانه می‌انگارند، البته افغانستان را نیز از کشورهای این بخش بندی به شمار می‌آورند که در قلب آسیا موقعیت دارد.

خاورمیانه از نخستین خاستگاه‌ های تمدن جهان بوده ‌است. بسیاری از باورها و آیین‌ های جهان از اینجا برخاسته‌اند، نخستین یافته‌ های آدمی در اینجا بوده، و نخستین قانون ‌های جهان در اینجا نوشته شده ‌است. خاورمیانه زادگاه ادیان مهمی چون یهودیت، مسیحیت، اسلام و اديان غير ابراهيمی مثل زرتشت است

خاورمیانه از میانه قرن بیستم، مرکز توجه جهانی و شاید حساسترین منطقه جهان از نظر استراتژیکی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بوده ‌است و مکان کشمکشهای دراز مدت اعراب و اسرائیل است.

خاورمیانه از مناطقی است که به دلیل برخورداری از ذخایر عظیم نفت، یک منبع انرژی برای جهان به شمار می رود. عربستان، ایران، عراق، کویت و امارات متحده عربی از کشورهایی هستند که دارای بزرگترین منابع نفت در جهان هستند. خاورمیانه همچنین دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی است. ایران و قطر به ترتیب دومین و سومین ذخایر  گاز طبیعی در جهان را دارند. اقتصاد کشورهای نفت خیز خاورمیانه بیشتر تک محصولی و به صادرات نفت وابسته است و کمتر از منابع نفت در بخش صنعتی این کشورها استفاده می شود. یمن یکی از کشورهای فقیر این منطقه به شمار می رود.

تمامی کشورهای تولیدکننده نفت خاورمیانه در گروه کشورهای منا دسته‌بندی می‌شوند.

اصطلاح اروپایی

خاورمیانه واژه‌ای است که اروپاییان به این منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی خودشان اطلاق کرده‌اند در حالی که این منطقه تقریباً در مرکز خشکی‌های زمین و نقشة سیاسی جهان است و نه در شرق مرکزی یا همان خاورمیانه. خاورمیانه از نظر جغرافیایی و به طور حقیقی باید در مرکز آسیا باشد نه جنوب غربی آسیا به علاوة مصر.

برخی افراد از واژة خاورمیانه به دلیل اروپا محوری بودن آن انتقاد می‌کنند. این منطقه تنها از دید اروپای غربی، در مشرق واقع شده در حالیکه همین منطقه برای یک هندی منطقه‌ای غربی و برای یک روسی در جنوب واقع شده ‌است.

واژة « میانه » نیز بدلیل برداشتهای مختلف باعث سردرگمی‌ هایی شده ‌است. قبل از جنگ جهانی اول اصطلاح خاور نزدیک در انگلیسی به مناطق بالکان و امپراطوری عثمانی اطلاق می‌شد در حالیکه اصطلاح خاورمیانه شامل سرزمینهای ایران، افغانستان، آسیای مرکزی، ترکستان و قفقاز بود همچنین اصطلاح خاور دور به کشورهای شرق آسیا نظیر چین، ژاپن، دو کره، هنگ کنگ، تایوان و غیره اطلاق می‌شد.

با نابودی امپراتوری عثمانی در سال ۱۲۹۷ خورشیدی (1918 میلادی)، دیگر اصطلاح خاور نزدیک کاربرد زیادی نداشت و این در حالی بود که اصطلاح خاورمیانه به کشورهای تازه بنیاد جهان اسلام اطلاق شد.

اصطلاح خاورمیانه آنگاه رواج یافت که بخش ‌های انگلیسی و فرانسوی ‌زبان از آن استفاده کردند. در زبان فارسی نیز در دهه ‌های گذشته همین اصطلاح اروپامحور را بی‌چون ‌و چرا و بدون در نظر گرفتن دیدگاه خود در اینباره که اصطلاح « جنوب غربی آسیا » که با معنا و از نظر جغرافیایی درست است برای این منطقه مناسب است. اما ایران و سایر کشورهای جهان بدون هیچ دلیل موجهی اصطلاح خاورمیانه را به طور مستقیم از فرانسوی و انگلیسی کپی کردند.

با سپاس

محرم سعیدی